Îmam Xezalî li rastiya mirinê bi awayekî herî rast ew e ku ayet û hedîs diyar dike. Wî destnîşan kir ku zanîna rastiya mirinê bi zanîna jiyanê, mirov, ruh, Xwedê û axretê ve girêdayî ye. Wî got ku mirov bêyî ku xwe nas bike nikare Xwedê nas bike, naskirina xwe mifteya naskirina Xwedê û axretê ye, heta ku rastiya ruh neyê zanîn hebûna axretê bi temamî nayê fêmkirin, û mirin jî tenê bi baş nirxandina vê têkiliyê dikare bê fêmkirin. Li gorî Xezalî, rastiya mirinê sîrrek e û ne mimkûn e ku perdeya li ser wê bi temamî bê rakirin. Çimkî kesê ku jiyanê nizanibe, nikare mirinê jî bizanibe. Zanîna jiyanê jî bi zanîna rastiya ruh ve girêdayî ye. Derbarê rastî û mehzûna ruh de jî Hz. Pêxember jî destûr nehat dayîn ku ravebike! Û Xwedê di vê mijarê de ji bilî ayeta ku dibêje "Bêje, ruh ji fermana Xwedayê min e" tiştekî din ne diyar kiriye. Eger alimekî dînî sira ruhê bizanibûya jî, destûra wî tune ku vê rave bike. Di vê mijarê de tenê destûr hatiye dayîn ku rewşa ruhê piştî mirinê bê ravekirin.

Xezalî, mirinê di cihekî de wekî "xirabûna avahiya mirov ji ber nebûna hest û tevgerê, laşê ku ji bandora ruhê bêpar dimîne" pênase kiriye, di cihekî din de jî wekî "dema ku ruhê heywanê laşê terk dike, hêzên heywanî bêbandor dimînin û hebûna ku dihere bêhereket dimîne" pênase kiriye. Di rewşa mirinê de wekî ku di ayeta ku dibêje "Ey nefsê ku bûyî mirovî, tu ji Wî razî bûyî û Ew jî ji te razî bûyî, veger li ba Xwedayê xwe" de jî tê işaretkirin ruhê mirovî ji laşê veqetiya û dûr dikeve, têkiliya wê bi hêzên xwezayî û heywanî (ruhê nebatî û heywanî) re qut dibe. Bi vî awayî hebûna ku dihere bi aramî bêhereket dimîne, û ev rewşa bêhereketiyê wekî mirin tê binavkirin. Wateya mirinê, mirina ruhê mirov an tunebûna wê nîne, tenê guhertinên halê ye, dawîhatina tasarrufa ruhê li ser laşê ye. Wateya veqetîna ruhê mirovî ji laşê jî dawîhatina tasarrufa wê li ser laşê ye ango laş ji îtaeta wê derdikeve. Çimkî laş alavê vê ruhê ye.

Piştî ku ruh ji laşê veqetiya ruh mayînde ye û berdewam dike ku bijî! yan êşê dikişîne yan jî di nav nîmetan de dijî. Bi rastî, ruhê mirovî qet bi laşê re yek nebûye. Têkiliya ruhê bi laşê re ji tasarrufa wê mirin jî ruhun laşê bi tasarrufê ve têkiliya wê qutkirinê ye. Di vê nuqteyê de, bi mirinê re tiştê ku dimire buxarekî nazik e ku ji dilê derdikeve û ber bi mêjî ve diçe ji wir jî bi damaran li seranserê laşê belav dibe, ev ruhê heywanî ye. Ev ruhê heywanî ne mayînde ye. Bi bê bandor bûna ruhê heywanî, hestên derve û hundirîn ên girêdayî wê û hêzên muharrik ên ku jiyan û tevgerê didin jî bêbandor dimînin. Bûyera ku jê re mirin tê gotin ev e!

Xezalî fikra mirinê, bi giranî li ser têgihîştina ruhê ku wekî cihêkirina "ruhê heywanî û ruhê mirovî" hatiye avakirin. Li gorî wî, ruhê heywanî bi damaran li seranserê laşê belav dibe û hemû organan çalak dike. Eger di laş de di yek ji damaran de astengiyek wekî girtinê çêbibe ji ber ku organ nikare ji hêza ruhê sûdê wergire, ew organ felç dibe û bêkar dimîne. Wî têkiliya ruhê heywanî bi laşê re bi kurtî "kandîla şewitî" rave kiriye. Ruhê heywanî mîna agirê kandîlê ye dil fitîl e û xwarinên ku laş digire jî mîna rûnê kandîlê ne. 

Dema ku di kandîlê de rûn xelas dibe an jî her çend rûn hebe lê fitîl ji ber zêde rûn kişandinê xera dibe û êdî rûnê nekişîne, kandîl vedimire. Bi heman awayî, dil jî piştî demeke dirêj xwarinê nastîne û dimire. Herwiha her çend rûn û fitîl li cihê xwe û guncav bin jî eger tiştek li ser kandîlê were danîn ew dîsa vedimire, bi vî awayî eger zindiyek bi giranî birîndar bibe, ew jî dimire. Bi heman şêweyê ev buxara nazik a ku jê re ruhê heywanî tê gotin eger tendurist nebe û hevsengiyê winda bike û organ jî nikaribin ji hêza wê sûdê wergirin, laş bêhest û bêhereket dimîne. Di vê rewşê de ji kesê re tê gotin "mir". Wateya mirina mirov ev e û ev cure mirin mirina heywanan e.

Mirina mirov ji vê cuda ye. Çimkî di mirov de ji bilî ruhê heywanî ruhê mirovî jî heye. Ruhê mirovî yê ku Xwedê nas dike û dizane ne maddî ye. Di vê nuqteyê de ruhê mirovî mîna ronahiya kandîla şewitî ye ruhê heywanî agir e,î û dil jî mîna fitîlê ye. Wekî ku ronahiya kandîlê ji agirê wê naziktir ruhê mirovî jî li hember ruhê heywanî bi heman awayî nazik e. Wekî ku Xezalî jî pê hesiya û pejirand, ev teşbîh dema her du ruh ji aliyê nazikiyê ve bêne berhevkirin rast e, lê dema ji aliyê esil û tabîbûnê ve bê nihêrtin ne rast e. Çimkî ronahiya kandîlê bi kandîl û agirê wê ve girêdayî ye, eger kandîl û agir tune be, ronahî jî tune dibe. 

Lê têkiliya ruhê mirovî bi ruhê heywanî re tam berevajî vê ye. Li vir esil ruhê mirovî ye û ew bi ruhê heywanî ve ne girêdayî ye. Nimûneya herî guncaw ev e ku ronahiyek ji ronahiya kandîlê naziktir were xeyalkirin, ku ev ronahî ne bi agirê kandîlê, belku agirê kandîlê bi vê ronahiyê heye. Ji vî alî ve, ruhê heywanî mîna hespê siwarbûnê yê ruhê mirovî ye wekî amûrekê ye. Bi mirina ruhê heywanî re laş dimire lê ruhê mirovî hebûna xwe berdewam dike. Bi mirina hespê siwarbûnê û windabûna amûrê re siwarî tune nabe tenê bê hesp û bê amûr dimîne. Rewşa ku ruhê mirovî bê hesp û bê amûr dimîne û ruhê heywanî jî nikare têkili...

Xezalî li ser vê yekê jî rawestiya ye ka sifatên ku mirov bi dest xistine bi mirinê winda dibin an na? Li gorî wî, li gorî hebûna du cureyên ruhê mirovî, du cure sifat hene. Yek: sifatên biyopsîkolojîk ên girêdayî ruhê heywanî ne, wekî birçîbûn, tîbûn û xew. Ev cure sifat bi mirinê winda dibin. Ya din, sifatên taybet ên ruhê mirovî ne, wekî naskirina Xwedê û nasîna bedewiya Wî. Ev sifat piştî ku ruh ji laşê veqetiya jî bi ruhê re dimînin. Bi heman awayî, înkara Xwedê jî sifatekî zayendî yê ruhê mirovî ye û her tim bi wî re dimîne. Ev jî korî, bêbîrî û tovê şaşitiyê ye. Bi rastî kesê ku di vê dinyayê de kor be, di dinyaya din de jî kor e û riya xwe bi temamî şaş dike.

Yek ji mijarên ku Xezalî li ser vê yekê rawestiyaye ev e ka mirin kemaleke an kêmasiyek e? Ew vê yekê wekî rewşek takekesî ya relatîf dihesibîne ku li gorî jiyana mirov li dinyayê diguhere. Çimkî li gorî wî, wateya kêmasiyê bi rastî ji bilindahiyê dakeve jêr. Wateya kemalekê jî jêr bilindbûna ber bi jor e. Eger mirov bi mirinê ber bi pozîsyona herî bilind ve bilind bibe, ev kemalek e. Lê eger mirov bi lezzetên jiyana dinyayê ve girêdayî bibe, bi xwestek û hêrisên xwe ve biqewime, armanca xwe ya esasî û Xwedayê xwe ji bîr bike, di vê rewşê de mirin dakeve û bibe felaket...

• Celal Orhan 
• 03.05.2025

 Çavkanî 

• 1- Mekâsifül Felâsife(filozofların Maksatları). İmam Gazali 
• 2- Miyâkûl Ilim(Ilmin ölçütü ve mantık). İmam Gazali 
• 3- Ölüm ve ötesi hayat. İmam Gazali