Şeytanîkirina Lîlîhta  Jina Adem a Yekem û Milyaketkirina Hawêya Hewîya Lîlîhtê

Çawa ku Gerdûn bi tevahî bi rêya toreke têkiliyên sîmbiyotîk ve girêdayî ye, her wiha tevahiya çanda dîroka mirovahiyê jî di nav toreke têkiliyên sîmbiyotîk de bi hev ve girêdayî ye. Lêbelê, her çend têkiliya sîmbiyotîk a Gerdûnê bi berdewamî li ser bingehek sûdmend-baş pêş dikeve jî, têkiliya sîmbiyotîk a dîroka mirovahiyê carinan li ser bingehek erênî û carinan jî neyînî hatiye avakirin û berdewam dike. Ji bo armanca me, em ê li ser çandên baweriyê yên têkildar û têkiliya sîmbiyotîk a çandên baweriyê di seranserê dîroka mirovahiyê de bisekinin. 

Dîroka mirovahiyê pêvajoyek têkiliya navçandî derbas kiriye. Baweriya yekem di vê avakirinê de di asta çanda baweriyê de anîmîzm e (baweriya ku her tiştê madî û zindî giyanek heye). Ew di serdema Paleolîtîka Jorîn de derketiye holê. Totemîzm, ku li pey wê hat, bêtir çandeke baweriyê ya eşîr-qebîle ye. Ew pergalek baweriyê ye ku girêdana eşîrekê bi ajalek an nebatek nas dike. Yekî din Şamanîzm e, pergalek baweriyê ku baweriya xwe bi navbeynkariyê di navbera cîhana mirovan û cîhana giyan de tîne. Ev hemû bawerî wekî encama hewldanên mirovên pêşîn ên ji bo fêmkirin û şîrovekirina xwezayê di çarçoveya tirs û fikarên li ser pêşerojê de derketine holê. 

Ji ber vê yekê, anîmîzm, totemîzm û şamanîzm, saziyên baweriyê yên pêşîn ên mirovahiyê, roleke girîng di şekildana naverok û wateya mîtosan de lîstin. Bi gotineke din, wan bingeha mîtolojiyê, berhema baweriyê ya pêşîn a hişê mirovan di dîroka mirovahiyê de danîn. Mîtolojiya Sumerî, dewleta pêşîn di dîroka mirovahiyê de, mînakek vê yekê ye. 

Mît, berhemên hişê mirovan, têgeha "mîtolojiyê" pêk anîn, ku di serdema Yewnana Kevnar de hate sîstematîzekirin. Çavkaniya mîtolojiyê, her çend ne têgehî an sîstemîk be jî, bi awayekî di serdema Paleolîtîka Jorîn a dîroka mirovahiyê de xwe nîşan da.

Piştî vê yekê, mîtolojiyên Sumerî, Hindî û Mezopotamyayî, û her weha mîtolojiyên paşîn (Yewnanistana kevnar, hwd.) ku ji van mîtolojiyan hatine wergirtin, û gelek olên cîhanê derketin holê.

Mîtolojî çavkaniya veguherîna ji olên pirxwedayî ber bi yekxwedayî, û derketin, avakirin û belavbûna olên Îbrahîmî, û her weha lezandina wan e. Divê kokên olan di mîtolojiyan de werin lêgerîn. Derketina holê ya pêxemberan ku dikarin bi zelalî zeitgeist şîrove bikin û çareseriyan ji bo pirsgirêkên sosyolojîk pêşkêş bikin, girîngiya mîtolojiyê nîşan dide. 

Mijarên ku di mîtolojî û olan de di derbarê afirandina cîhanê û mirovahiyê de têne bikar anîn bi piranî hevpar in. Bi derbasbûna serdema Neolîtîk re, em hişmendiya mêr dibînin ku bi hezaran sal afirandin û hilberîna jinan dixwaze, paşê vê kedê didize û bi têkbirina jiyana navmalî ya jinan pergala xwe ava dike. Li vir, em guhertoyek cûda ya şamanîzmê û serokê şamanîzmê, şaman dibînin - bi gotineke din, keşîş, haham û melâyê îro. 

Li vir, mirovê yekem dikeve rêyek xerab. Çavkaniya hemû xerabiyan li vir dest pê dike. Lêbelê, têkoşînek jinan li dijî xerabiyên ku ji hêla hişmendiya mêr ve hatine afirandin heye. Ev hebûna jin Lilith e. Ji ber vê yekê, Lilith kî bû, ku di mîtolojî û olên pîroz de tê behs kirin? Çima ew bi demê re kirin şeytanî? Û gelo Hawa, jineke nerm, li şûna Lilith hat afirandin? 

Berhema ku efsaneya Lilith bi berfirehî vedibêje, di rastiyê de alfabeya Ben Sira ye. Lilith, ku di gelek mîtolojî û pirtûkên pîroz de tê behs kirin, di rastiyê de yekem jina ku hatiye afirandin, mirov e. Adem xwe wekî ezman û Lilith jî wekî erd didît. Adem dixwest hegemonyaya xwe li seranserê ezmanan belav bike û ji Lilith îtaetê hêvî dikir. Lêbelê, Lilith, ku bi şertên wekhev bi Adem re hatiye afirandin, jiyanek li ser bingeha wekheviyê dixwest. Lêbelê, têkoşîna ji bo serdestiyê giyana Adem girtibû. Ji ber ku nikarîbû li hember ego û zilma Adem bisekine, Lilith ji buhiştê firiya û navê veşartî yê Xwedê got. (Hinik efsane dibêjin ku dema Xwedê Lilith afirand, wî bermayî û zibil tevlihev kir nav Erdê paqij. Ji ber vê yekê Lilith serhildêr bû.) Adem ji Xwedê lava kir ku Lilith vegere. (Min ev bûyer şiband awayê ku mêr îro zextê li jinan dikin, ku dibe sedem ku jinek ji malê bireve, û dû re mêr ban melle, şêx û mezinên malê dike da ku hewl bide jina xwe vegerîne.)

Xwedê sê milyaket (Senoy, Sansenoy, û Semangelof) şandin ba Lilith. Lê Lilith berê bi Samael, serokê Şeytan re zewicîbû. Xwedê ragihand ku ew ê ji bo her roja ku ew venegere 100 zarokên Lilith bikuje. Tevî vê yekê, Lilith venegeriya. Xwedê her roj 100 zarokên Lilith dikuşt. Lê Lilith bi biryar bû ku venegere. Ji ber vê yekê Xwedê biryar da ku jinek nerm biafirîne ku ji hêla laşî ve dişibihe Lilith lê di karakterê de ne mîna wê be. Ji ber vê yekê, ew Hawa'yê ji parsûyê Adem diafirîne da ku guh bide wî. Bi vî rengî, jina guhdar ku teslîmî mêran dibe wekî "heyva geş" tê sembolîzekirin, lê jina neguhdar wekî "heyva tarî" tê sembolîzekirin.  

Ji hêla din ve, Lilith bi dizî bi şiklê mar dikeve bihuştê û Hawa yê dixapîne. Piştî ku Hawa fîkîyê (sêv) ji dara qedexekirî dixwe, ew wê pêşkêşî Adem jî dike, û êşa yekem a mirovahiyê dest pê dike. Lilith wekî destpêka neguhdariya Adem û Hawayê li hember Xwedê tê xuyang kirin.

Lilith bi vê yekê razî nabe, sond dixwe ku her zarokek pêşerojê ku ji Adem re çêbibin bikuje da ku tola kuştina rojane ya zarokên xwe hilîne. Ew hêrsa xwe ya dijwar ber bi jinên ducanî û piştî zayînê, û her weha pitikên nûbûyî ve dişîne. Ew pîrikan dixapîne û pitikan jehrî dike. Ew wekî hebûnek şeytanî tê wesifandin ku zarokên Adem û sperma mêran didize, û dibe sedema kurtajkirina jinên ducanî. Dîroka lixwekirina amuletan(nivişt) li ser pitikan îro vedigere kulta Lilith. (Li vir, eşkere ye ku ew di mîtolojiya Babîl û Asûrî de bi cinê "Lamashtu" re hatiye tevlî hevkirin.)  

Bi rastî, Lilith şervaneke jin a mîtolojîk e ku li dijî normên civakê şer kiriye, kulteke xwedawenda dayik ava kiriye ku red kiriye xwe radestî pergala serdest a mêran bike. Mîtolojiya Lilith di seranserê dîrokê de di gelek çandên cûda de hebûye, lê bi gelemperî ew ji hêla civakên serdest ên mêran ve wekî fîgurek tarî hatiye pêşkêş kirin. Ev di serî de ji ber ku Lilith temsîla wekheviya zayendî, azadiya cinsî û fîgura jin a serbixwe dike ye, û hatiye şeytanîkirin. 

Cinsiyetî, ku civak hewl dide ku di nav normên exlaqî û civakî de sînordar bike, di fîgura Lilith de bi serxwebûn û azadiyê ve girêdayî ye. 

Her çend Lilith di civaka matrîarkal de fîgurek girîng bû jî, ew paşê - ango piştî ku pergala serdest a mêran malbata jinan hilweşand û li şûna wê pergala xwe ava kir - bi zanebûn bi rengdêrên neyînî hate şeytanîkirin. 

Lilith wekî "lil" tê zanîn, giyanê bayê an jina şevê, ku bi navnîşa şahên(key) Sumerî û destana Gilgameş ve girêdayî ye. Ji Sumeriyan, ew derbasî çanda Babîl û Asûrîya bûye. Di çavkaniyên Babîl û Asûrî de, "Lilitu" wekî giyanek bayê an jî cinê tarî yê jin tê binavkirin. 

Di mîtolojiya Sumerî de, efsaneya dara xurmê, ku ji Înanna re tê vegotin, vedibêje ku dema Gilgameş li dara xurmê dinihêrî, Lilith xwe tê de veşart û dema ku Gilgameş dît reviya. Li vir sê baweriyên mîstîk têne behs kirin. Ya yekem, çûkê Anzu: hebûnek bi ezman ve girêdayî ye. Ya duyem, mar: hilgirê aqilmendiya mezin. Ya sêyem, Lilith: lilutu, giyanê bayê jin. Di vê vegotinê de, girîng e ku meriv jina azad Lilith, ku di têkoşînek matriarkal de ye, reviyana wê ji ji îdeolojiya serdest a mêran e, hilgirê zanînê ye, û jiyana wê bi xwezayê ve girêdaye, ger mirov wisa fêm bike. Bê guman, ew li vir jî hebûnek nexwestî ye. 

Di mîtolojiya Babîl û Asûrî de, ew bi cinê "Lamashtu" re tê tevlî hevkirin. Armanc li vir ew e ku zîhniyeta wan a serdest a mêran were parastin û pergala matriarkal bi tevahî were ji holê rakirin. Lêbelê, Lamashtu û Lilitu xwedî aliyên cûda ne. Lamashtu cinekî ye ku zarokan dikuje û jinan di dema zayînê de tacîz dike. Ji aliyê din ve, Lilith giyanekî azad û serbixwe ye ku bi cinsîyet û xwezaya gerok ve girêdayî ye. Ji Babîlê dest pê kir, şeytanîkirina Lilith zûtir bû. Li Sumer, ew giyanekî serxwezayî bû, û li Babîl û Asûrê, ew veguherî cinekî nefretê zarokan. 

Lilith di baweriya Cihûyan (yahudi) de...  

Ji aliyekî din ve, mîstîsîzma Cihûyan ji aliyê şeytankirina Babîl û Asûrî ve bandor bûye, û mîtolojiya Babîl û Asûrî jî ji aliyê mîtolojiya Sumerî ve bandor bûye. Li vir, Lilith vediguhere giyanek serhildêr û tarî.

"Di dîrok û wêjeya Cihûyan de, ew bi gelek jinên xerab re tê nas kirin, bi taybetî jina yekem a Adem berî Hawayê, neviya Îsmaîl Naama, û Şahbanûya Şeba re te tevlî hevkirin. Ew wekî dijmina herî mezin a jin li dijî Xwedayê Mêr tê hesibandin."  

Di Tewratê de, pirtûka pîroz a Cihûyan, Lilith di Îşaya 34:14 de wiha tê behs kirin: "Li çolê, heywanên nêçîrvan dê bi çeqelan re hevdîtin bikin, û şeytanên bizinan dê gazî hev bikin; li wir Lilith (Lilit/Laylah) dê bêhna xwe vede û stargeh bibîne."  

Di vê ayetê de, Lilith wekî fîgurek tarî ku di tariyê de digere tê wesifandin. Lilith rasterast di beşên afirandinê yên Tewratê de nayê behs kirin. Lêbelê, nakokiya di navbera Destpêbûn 1:27 û Destpêbûn 2:18-22 de nîşanek ji bo hebûna wê peyda dike:  

Destpêbûn 1:27: "Xwedê mirov li gorî sûretê xwe, nêr û mê afirand." 

Destpêbûn 2:18-22: "Dema ku Xwedê ji bo Adem alîkarek guncaw nedît, wî Hewa ji perûya wî afirand." 

Ayeta yekem behsa afirandina mêr û jinekê dike. Guman e ku li vir behsa Adem û Lilith tê kirin. Hevoka "Hawa ji perûya Adem hat afirandin" di ayeta duyemîn de xuya dibe. Ji ber vê yekê, ayeta yekem Adem û Lilith vedibêje. 

Bi rastî, ev diyarde bi eşkere di ayeta duyemîn de tê gotin. Dema ku Xwedê ji bo Adem alîkarek guncaw nedît, wî Hawa ji perûya Adem afirand.  

Ev tê vê wateyê ku Lilith, îdeolojiya serdest a Adem red kir, li jiyanek wekhev û azad geriya. Piştî ku navê qedexe yê Xwedê got, wê Adem terk kir û ji Bihuştê (Baxçeyên Edenê) derket. Dema ku Lilith venegeriya, Xwedê Hawa, jineke nerm bi şiklê Lilith, ji parsûya Adem afirand. 

Bi rastî, hevdîtina cîhanê bi Lilith re bi saya Talmuda Cihûyan(yahudi) û ya herî girîng jî, bi saya zanyarên Kabalîst pêk hat. Rola Lilith di dîrokê de demek dirêj wekî cinê jin hatiye pênasekirin ku mêran dixapîne û jin û zarokan hedef digire. Her çend navê tevahî yê Lilith di hin pirtûkan de nehatiye behs kirin jî, danasîn nîşan didin ku ew hatiye behs kirin. Bûyerên ku li ser Lilith têne vegotin di pirtûkên cûda de bi awayên cûda têne vegotin. Lêbelê, xala hevpar ev e ku Lilith jina yekem a Adem bû.  

Midraş, Lilith wekî jina yekem a ku ji axê hatiye afirandin, digel Adem, diyar dike. Navê Lilith bi zelalî di Tomarên Deryaya Mirî de, ku berî Mesîh hatine nivîsandin, tê behs kirin. Lilith di mîtolojiyên cuda de di seranserê dîrokê de bi guhertoyên cuda tê dîtin. 

* Di mîtolojiya Romayê de, "Venus", xwedawenda evîn, bedewî, derya û xwestekê ye.

* Di mîtolojiya Mezopotamyayê de, xwedawenda sereke ya dayikê, "Tiamat", kaosa afirandinê. 

* Di mîtolojiya Sumerî de, "Inanna", şahbanûya ezmanan (di hin çavkaniyan de, ew wekî destê çepê yê Inanna û xapînokek mêran tê binavkirin). 

* Di mîtolojiya Babîlî de, "LAMUŞTA", cinê ku pitikan dikuje û dixwe.

* Di mîtolojiya Babîlî, Asûrî û Akadyayî de, "ISTAR", xwedawenda evîn, bedewî û cinsîyetê ye.

* Di mîtolojiya Rojhilata Nêzîk de, "ASTERTE", xwedawenda şer, evîn, bedewî û berdarbûnê ye.

* Di mîtolojiya Misra Kevn de, "ISIS", xwedawenda sêrbazî, dayiktî û sêrbaziyê ye.

* Di mîtolojiya Yewnanî de, ew bi "RHEA", xwedawenda berdarbûnê û dayika Zeus; "ARTEMIS", xwedawenda jiyana kovî, heywanan û nêçîrê ve girêdayî ye; "LAMIA," şahbanûya Lîbyayê ya ku Zeus evîndarê wê bû; û dîsa, bi jina Zeus, AFRODİT.

* Di mîtolojiya Anatoliyê (Frîgyayê) de, ew bi "KIBELE" ve girêdayî ye, xwedawenda gerdûn û jiyanê û çavkaniya wê.

* SEMIRAMIS, şahbanûya efsanewî ya Asûrî, ku wekî avakera Baxçeyên Daleqandî yên Babîlê tê binavkirin.

* Di mîtolojiya Misrê de, Sekhmet, mîna Lilith, xwedan enerjiyek jinane ya wêranker û bihêz e.

* Di mîtolojiya Hindû de, Kali, mîna Lilith, xwedawendek wêranker û azad e.

* Li Rojhilata Nêzîk a kevnar, ew bi "mar" re jî tê nas kirin. 

Ew bi navên wekî Leyla, Lilibet, Lilyel, Dayika Magda, Şahbanûya Şevê, Sonya Sor, Scarlet, û milyaketa Şevê jî tê zanîn.Pentagram, gula sor, dil, stûna darîn, dara berûyê, rengê sor, û hejmarên 5 û 50 di nav sembolên Lilth de ne. 

* Di Tewrat û Incîlê de, ew bi cinawirê deryayê "Leviathan" tê naskirin.

* Di nav gelên Anatoliyê de, ew wekî "destê reş" an "destê pêlêkirî" tê binavkirin, cin an giyanek ku wekî jinek nexweş xuya dike û di dema piştî zayînê de li jin û hespan digere. Di Îslamê de, ew wekî "Ümmü sibyan" tê binavkirin, ku hebûnek xerab e ku di dema ducaniyê de li jin û pitikên wan digere. Jinên ku di dema zayînê de ne, ji bo parastina xwe ji "reşasor" şerîtên sor li xwe dikin.  

Lilith di çanda Erebî de jî wekî "Leyla" xuya dike. Tê gotin ku eslê peyva Lilith Sumerî ye û ji wir derbasî zimanên Semîtîk bûye. Tê gotin ku forma wê ya Îbranî Layla ye, û forma wê ya Erebî Leyla ye. Çavkanî hene ku fîgura "Leyla" di çîroka Fuzuli "Leyla û Mecnun" de bi Lilith re destnîşan dikin. Hin zanyar dibêjin ku Lilith bandor li mesnewiya Fuzuli, Leyla û Mecnun jî kiriye. Di mesnewiyên klasîk ên piştî-Îslamê de, girêdana di navbera Lilith û Leylayê de ji ber wê rastiyê ye ku Leyla Mecnun dîn dike, dibe sedem ku ew hişê xwe winda bike û eşîr li ser wê şer bikin. Ji ber vê yekê ye ku di navbera fîgurên Lilith û Leyla de girêdanek çêdibe. 

Lilith di pirtûka pîroz a Îslamê de nayê behs kirin; lêbelê, hin hedîs wê wekî serhildêr, fahişe û xapînokeke mêran bi nav dikin. Zanyarên Îslamî her wiha qebûl dikin ku di pirtûka pîroz a Cihûtiyê de ayetek li ser Lilith heye.  

Medûsa navdar a porsor-mar jî heye, ku bi Lilith re tê nas kirin. Ew ewqas xerab e ku ew kesên ku lê dinêrin, bi taybêt mêran vediguherîne kevir. 

Di mîtolojiya Kurdî de, Lilith bi Şahmeran re tê nas kirin. şibandina di navbera Şahmeran û Lilith de lêgerîna wan a azadiyê ye. Şahmeran nîv-mar, nîv-jin e. Berevajî gelek mîtolojiyan, di mîtolojiya Kurdî de, Şahmeran wekî aqilmend, şîfakar, parêzvana hevsengiya xwezayê û dilovan tê wesifandin. 

Ya duyemîn, berê di nav Kurdan de ramanek nexweş hebû. Ev raman hîn jî heye, lê pir kêm e. Min di zarokatiya xwe de gelek caran şahidiya vê ramana nexweş kir. Ev raman ev e: "Keç mîna kîsikên qirêj in; çiqas zûtir herin ser nesîbên xwe (bizewice) ewqas çêtir e." Ev ramana nexweş, ku di nav gelê Kurd de belav bûye, sedema wê yekê ye ku keç wekî Lilith têne xuyang kirin, mîna ku ew ê rûmeta wan xirab bike. Bi rastî, ev ramana nexweş li Rojhilata Navîn, Asya û hin deverên Balkan, Tirkîye Afrîkayê heye. Min ev ramanè qirej bi şeytanîkirina Lilith ji hêla îdeolojiya serdest a mêran ve şiband. 

Kesayet û danasînên wekhev di gelek mîtolojiyan de bi Lilith re têkildar in. Her çend ew di hin mîtolojiyan de kesayetiyek qismî baş be jî, ew bi gelemperî wekî kesayetiyek xerab tê xuyang kirin. 

Lilith kesayetiyek e ku ji hêla van hemî xwedawendan ve di bin siya wê de ye, ji bîrkirî ye, lê her dem heye. Rexnekirina Lilith ji aliyê civakên ku serdestiya mêran lê heye, di rastiyê de, nîşaneya tirsa ji azadî û serxwebûna jinan e. 

Lilith, ku ji aliyê zihniyeta serdestiya mêran ve wekî berpirsiyarê hemû nexweşiyên cîhanê tê pêşkêş kirin, li ser hemû jinan tê nîşandan. "Bi sedsalan e, jin rastî etîketên xerab ên wekî fahişe, pîrhebok, pîrejin, vampîr, mar, şeytan, cinawirê şevê û heyva tarî hatine. Li Ewropaya serdema navîn, jinên ku bi gunehkarî, bi cin, sêrbaz û şeytan ve dihatin girtin, bi zindî dihatin şewitandin, û bi kevirên li dora stûyê wan ve dihatin avêtin nav avên kûr." 

Îro, Lilith wekî "bav û kalên femînîstan" tê rêzgirtin. Lêbelê, ez vê pênaseyê ne rast dibînim. Ji ber ku "bav û kal" bi îdeolojiya serdestiya mêran ve girêdayî ye. Ez dibînim ku guncawtir e ku ez jê re "dayika femînîstan" bêjim. Lilith di wêje û hunerê de wekî jineke bihêz û bêwestan hatiye mijar kirin ku, tevî hemû astengiyan, xwe radestî îdeolojiya serdest a mêran nake û kesayetek azad û serbixwe ye. 

Lilith carinan wekî stûnek agir ji kemberê ber bi jêr ve, carinan wekî jineke bedew û balkêş, û carinan jî wekî mar tê xuyang kirin. Di dawiyê de, îro, Lilith îkonek hemî jinên bihêz e ku wekheviya zayendî û azadiya zayendî diparêzin, têkoşînek bi rûmet dimeşînin da ku bibin kesên azad. Çiqas kes Lilith pênase bike jî, rastî ev e ku ruhê wê di giyanên jinên bihêz de dijî ku ew jinên li hemberî îdeolojiya serdest a mêran şer dikin. 

• Xwebûn Şahin Jiyan 
• sahinbaydag4@gmail.com 
• 20.07.2025