Xwezaya giyan, an jî cewhera hiş çi ye? Bersiv ew e ku cewhera giyanî berevajiyê cewhera metiryalê ye, ger cewhera metiryalê giranî be, wê demê cewhera hiş azadî ye. Metiryal ber bi navendê ve diçe, ji ber vê yekê taybetiya wê ya bingehîn gravîtasyon...
Hegel, pêşî bi lêkolîna rêbazên nivîsandina dîrokî dest pê dike: Ew dibêje ku felsefeya dîrokê dikare ji du perspektîfên bingehîn ve were temaşe kirin: Perspektîfa yekem wê lêkolînek li ser rêbazên lêkolînê dihesibîne, tê wateya ku ew lêkolînek rexneyî ya bi baldarî ya rêbaza dîrokzan e. Ji vê re carna çalakiya analîtîk a felsefeyê jî tê gotin. Perspektîfa din jî felsefeya dîrokê ye, ku çalakiyeke sentetîk e, ku feylesof di dîrokê de rêbazên lêkolînê nakole, lê belê nêrînek li ser pêvajoya dîrokê bi tevahî pêşkêş dike. Ji ber vê yekê, Hegel bi vekolîna nêzîkatiyên cihêreng ên ku dîrok bi wan tê nivîsandin dest pê dike û wan di sê waran de dihejmêre: dîroka orjînal, dîroka teorîk û dîroka felsefî.
Yekemîn Dîroka Orîjînal: Mebest ji dîroka orîjînal ew e ku dîrok dema ku jêder û çavkaniya bûyeran dijî, ji hêla dîroknas ve hatî nivîsandin. Tiştê ku li ber xwe dibîne an jî tiştên ku ji kesên din dibihîze wek ku heye radigihîne. Dema ku ew bûyeran vediguhêze, ew wan vediguherîne çarçoveyek hundurîn ku têgihîştinek derûnî ye, çawa ku helbestvan wêneyên derûnî ji wêneyên laşî yên ku pê bandor dibin derdixe.
Hegel taybetiyên herî girîng ên vê cureyê dîrokê wiha tîne zimên:
Duyemîn: Dîroka Teorîk: Cureya duyemîn a nivîsandina dîrokî Hegel jê re dîroka teorîk bi nav dike. Taybetmendiya sereke ya ku wî ji hev cuda dike ew e ku dîrokzan bûyerên ku vedibêje najî, lê belê ji serdema ku tê de dijî diçe serdemek din vedibêje. Ev yek jî dema ku dîroknasekî hevdem di sedsala bîstan de li ser dîroka Misrê Firewn dinivîse. Ev awayê duyem ê nivîsandina dîrokê li ser çar cureyên bingehîn hatiye dabeşkirin, ku hemû jî bi yek taybetmendiyekê ve têne binavkirin, ew jî ew e ku dîroknas sînorên serdema xwe derbas dike û li ser serdemek ku bûyerên wê nejiyane dinivîse. Ev çar cure dikarin bi kurtî bi vî awayî bêne binavkirin:
Sêyem: Dîroka Felsefî: Du rêbazên berê ji bo nivîsandina dîroka felsefî dikarin „metiryal“ jê re bêne hesibandin. Lê mebesta vê dîroka felsefî çi ye? Hegel bersiv dide ku ew tenê bi ramanê lêkolîna dîrokê dike û divê em ji destpêkê ve du tiştên girîng bidin zanîn: Tişta yekem ev e ku ya ku bi rastî mirovan cûda dike fikir, hişmendî, hiş an ruh e. Ji ber vê yekê, Hegel me hişyar dike ku raman di her tiştê mirovî de heye. Tişta duduyan: Dîroka rastîn a mirov ji bilî derketina hişmendiyê dest pê nake û ji ber vê yekê yekem civakên ku xwe dispêrin efsaneyan, ne beşek ji dîroka mirovahiyê ne.
Heger mijara dîrokê, wekî ku Hegel dibîne, jiyana mirovan a li ser erdê dirêjbûna wê ya demkî û faktorên ku vê jiyanê birêve dibin be, wê demê dîrok ne di qonaxên ku mirov bi xwezayê re digihije hev, nikare xwe nas bike, dest pê nake. Ji ber ku divê mirov ji xwezayê veqetiyaye ku ew hay ji xwe çêdibe ku ev hay ji bo demên dirêj ên dîrokê bimîne jî. Hegel dest bi ronîkirina wê yekê dike ku ew bi lêkolîna felsefî ya dîrokê an jî wateya felsefeya dîrokê li gorî wî tê çi wateyê. Em dikarin nêrîna wî di van xalan de bi kurtî binirxînin:
1- Feylesof di lêgerîna rastiyên dîrokî û berhevkirina agahî, maddî, belge û hwd. de bi dîroknasê ezmûnger re hevrikiyê nake, lê belê vî karî ji wî re dihêle û rola dîroknasê felsefeyê tenê bi şirovekirina bûyerên dîrokî re sînordar e. Mîna ku C. Mure dibêje: Divê em bala xwe bidin ku dîroka orîjînal a ku dîroknas şahidiya xwe tê de dinivîse û dîroka teorîkî ya ku dîrok tê de dîroka rabirdûyê bi çar celebên wê dinivîse – ev her du celeb dîrok ji dîroknasê felsefî re materyalê peyda dikin. , ji ber ku ew ji nav rastiyên dîrokî yên ampîrîk cuda nake û hilnabijêre, lê belê dîrok wekî diyardeya tevgera ruhê aqil di demê de tê şîrovekirin.
2- Tenê ramana ku felsefe bi xwe re tîne dema ku li ser dîrokê lêkolîn dike, ramana sade ya der barê hiş de ye, ku dibêje: Hiş cîhanê kontrol dike û dîroka cîhanê jî wekî rêgezek aqil pêşkêşî me dike. Di rastiyê de, ramana aqil di felsefeya Hegel de cihekî bingehîn digire, ji ber ku felsefeya wî – bi sê beşên xwe – tenê mijarekê lêkolîn dike, ew jî aqil e, di warên cihê de: aqilê pak di vacê de, aqil di xwezayê de rewşa biyanîbûna ji xwe û aqil dema ku di felsefeya giyan de li xwe vedigere. Ji ber vê yekê, aqil çawa ku cewhera dîrokê ye, cewhera xwezayê ye û ev pêşgotina ku Hegel jê dest pê dike, ji ber ku wî di pirtûka xwe ya „vac“ de pêşinyar kiriye, di felsefeya dîrokê de jî nayê pêşinyar kirin.
3- Heke hiş cewhera xwezayê bi xwe ye, wê demê ew jî cewhera dîroka mirovatiyê ye, bi cudahiyeke pir girîng, hişê ku dîrokê birêve dibe, hişê ku ji xwe haydar e, mebesta min ew hişê mirov e. ku dizane, haydar e, û fêhm dike ku çi dike. Ji bo tevgera pergala rojê -wekî ku Hegel dibêje- ew li gorî zagonên ku hişê xwezayê diyardeyên xwezayê ne pêk tê, lê ne roj û ne jî gerstêrkên ku li gorî van zagonan li dora wê dizivirin, nayên hesibandin. Forma hişmendiyê, ji ber ku hişmendî – an xwe-hişmendî, heke em dixwazin rast bin – ji mirovan re sînorkirî ye.
4- Lê gotina me ya ku aqil serdestiya dîrokê dike, nayê wê wateyê ku em ramanên felsefî têxin nav zanista dîrokê, ku divê -wekî ku dibêjin- zanisteke emprîkî bimîne. Na, lê belê ev raman encameke ji lêkolîna me ya li ser dîrokê ye, û ger Hegel di destpêka pêşgotina xwe ya vê lêkolînê de pêşkêşî kiribe, bi vê yekê rewa kiriye: Ji min re hat ku min ev encam nas kir, ji ber ku ez rêwîtî bûm. Tevahiya qada lêkolînê, ji ber vê yekê em tenê ji dîroka cîhanê encamekê derdixin dema ku em dibêjin pêşkeftina wê rêyek aqilane bûye, û dîrok rêça aqilane ya hewce ya giyanê cîhanê pêk tîne. Wekî ku ji aliyê kesên ku bi giştî li dijî felsefeyê û bi taybetî jî felsefeya dîrokê sûcdar dikin, îddîa dikin ku destwerdana ramanên felsefî bi dîrokê re tune. Weke ku Hegel dibêje – divê em bi dîrokê re wek ku heye mijûl bibin û bi şêwazek dîrokî, an şêwazek emprikî bimeşim. Belê, Hegel hişyarî dide me ku em nekevin wê şaşetiya ku dîroknasên profesyonel (bi taybetî di nav almanan de) pir caran fîlozofan dikin û jê tawanbar dikin, ku ramanên a priori îcad dike û wan dixe nav belgeyên rabirdûyê. Ji aliyê din ve, ew me ji vegotinên efsanewî yên ku di nav mirovan de pir belav bûne, lê wekî beşek ji dîrokê nayên hesibandin, hişyar dike.
Ji ber vê yekê felsefe, tenê ramanekê pêşkêşî lêkolînên dîrokî dike, ew jî ew e ku aqil li ser dîrokê serdestiyê dike. Hegel dibêje ku ev raman bi xwe jî ne bi qasî ku xuya dike nû ye, bi qasî felsefeya Yewnanî kevn e û wekî ol bi xwe hevpar e. Li gorî vê yekê, Hegel du awayên vê ramanê pêşkêş dike: ya yekem felsefî û ya duyemîn jî olî ye. Wêneya yekem: Ew wêneya felsefî ye ku tê de fîlozofê Yewnaniya kevn Anaksagoras di hevoka xwe ya navdar de gotiye ku “nous” li cihanê serdestiyê dike, û bi wê mebestê ku xweza hişê xwe dihewîne, û ew her dem di bin zagonên tevahî de ye. Wêneya duyem jî: ew wêneya olî ye ku li cem me baş tê zanîn, ku dibêje bûyerên cîhanê nêçîra tesaduf û nexweşiyên derve yên tesadufî nahêlin, lê belê ew hikmeta xwedayî, an jî şîreta xwedayî, ku cîhanê birêve dibe û ji ber vê yekê her tiştê ku li cîhanê diqewime li gorî planek Xwedê diqewime. Piştî ku Hegel pênaseya rêbaza sêyem a nivîsandina dîrokê ku felsefeya dîrokê ye, pêşkêş kir û gihîşte bingeha felsefeya xwe, ku aqil e, Hegel dest bi naskirina sê hêmanên bingehîn dike ku rave dike ka mebesta wî çi ye dema dibêje aqil serdestiya dîrokê dike û ev hêman ev in:
1- Xwezaya hiş, anku mebest ji hiş çi ye?
2- Rêbaz an jî mêtodên ku hiş ji bo bidestxistina wan bi kar tîne.
3- Wêneya ku tê de bi dawî hatiye.
1- Xwezaya giyan, an jî cewhera hiş çi ye? Bersiv ew e ku cewhera giyanî berevajiyê cewhera metiryalê ye, ger cewhera metiryalê giranî be, wê demê cewhera hiş azadî ye. Metiryal ber bi navendê ve diçe, ji ber vê yekê taybetiya wê ya bingehîn gravîtasyon an kêşî ye. Ji ber ku ew ji atomên cuda pêk tê, yekîtiya wê ya derve ye. Di der barê giyan de, hemû taybetmendiyên wî tenê bi azadiyê re hene, û yekbûna wî li derveyî xwe nîne, lê belê yekitiya wî di hundurê wî de heye. Di rastiyê de, Hegel mebesta xwe ji azadiyê xwebirêvebirin an jî serxwebûnê ye Tu heta radeya ku serbixwe yî û hebûna xwe bi tiştekî din ji derveyî xwe ve girê nade, azad î û ev tê wê wateyê ku tu pirbûna tiştên derve dikî navgînek ji bo mezinbûn û geşbûna xwe.
Ji ber vê yekê dîroka cîhanê rêyek e ku giyan tê de têdikoşe ku xwe bigihîne hişmendiyê, ango azad bibe. Ji ber vê yekê, ew ji bilî pêşveçûna hişmendiya azadiyê ne tiştek e û her qonaxek pêşveçûna wê deverek azadiyê nîşan dide. Qonaxa yekem ku Hegel jê dest pê dike, şaristaniyên kevnar ên rojhilatî ne: Hindî, Farisî, Çînî, Fîravûnî û hwd. Ev şaristaniyên Rojhilatî ne bi taybetmendiyeke bingehîn in, ew jî ew e ku hemû welatiyên di her yek ji van civakan de koleyên desthilatdar bûn Mebesta min ew e ku ew bi tenê azad e, lê azadiya wî ne di rastiyê de bû, ji bilî ku ew bi kêrî, dilxwazî, hest û xwestekên wî ve were rêve kirin, ji ber ku ew ne arîkar bûn, û ji ber vê yekê ev hukumdar zalim bû. ne mirovekî azad. Di qonaxa duyemîn de, ew ji aliyê şaristaniya Yewnanî û Romayî ve tê temsîlkirin, ku em dibînin ku qada azadiyê li gorî ya ku di nav miletên Rojhilat de hebû, berfirehtir bûye. Yewnaniyan jî – û Romayiyan jî – dizanibûn ku hinek azad in û ew hinekan jî welatiyên yûnanî yan jî romî ne, wan wek „barbar“ û „hov“ li welatiyên biyan meyza dikirin . ji ber vê yekê jî . girtiyên şer wek kole didîtin Ji ber vê yekê, em dibînin ku ramanas in felsefeya Yewnanî – Platon û Arîstoteles – hebûna pergala koletiyê dipejrandin ji ber ku nizanibûn ku mirov wekî mirov azad e. Ji bo neteweyên elmanî, ew neteweyên pêşîn bûn ku gihîştin vê hişmendiyê ku mirov wekî mirov azad e, û azadî cewherê giyan pêk tîne.
2 – Paşê Hegel dest bi axaftinê dike li ser hêmana duyemîn, ku ew navgîna ku giyan bikar tîne da ku bi rastî di cîhanê de pêk were. Ew dibêje: Giyan di eslê xwe de mîna tovê ye, yanî yekî hundurîn, nepêşketî ye. Paşê hêdî hêdî dest bi pêşdebirina xwe dike, rêyên ku berovajî vê yekê di dîrokê de li ber çavê me xuya dikin, bi kar tîne. Ev wate çi ne? Her çend mijara rastîn a dîrokê tevahî be jî ne takekes e, naveroka wê ya rast jî pêkanîna xwenasîna azadiyê ye û ne berjewendî, hewcedarî û kirinên takekes e, lê nihêrîna yekem li dîrokê – wekî Hegel dibêje. – me qaîl dike ku kirinên mirovan ji hewcedarî, hest û berjewendîyên wan bi xwe çêdibin û me qaîl dike ku ev… Pêwîstî, hest û berjewendî tenê çavkaniya reftaran ne. Ji ber vê yekê, em dibînin ku Hegel ji me re dibêje ku motora dîrokê têrkirina xwestekên xweperest e, ji ber ku ew çavkaniyên reftarên herî bibandor in, û ev rêgezên gihîştina tiştê ku em jê re dibêjin çarenûsa bingehîn, armanca tekez an jî ya rast in. encama dîrokê.
Li vir Hegel me ji ramanek girîng hişyar dike, ew jî ew e ku raman bi berevajiyê xwe bi berdewamî pêk tê. Rêgez, armanc, an xwezaya giyan tiştekî razber, giştî û tevahî tenê ye, an ew hebûnek ji bo xatirê xwe ye, ango ew hebûnek e ku bi rastî ji cîhana derve re xuya nebûye, ji ber ku hewce dike. faktorek din a ku wê ji îmkanê vediguherîne pêkanîna rastîn. Ev faktora duyemîn îrade ye, ku tê wateya bandora mirovî di wateya berfireh a peyvê de. Tenê bi vê çalakiyê, raman jî pêk tê, çawa ku taybetmendiyên razber bi gelemperî têne bidestxistin û di çalakiyê de tê veguheztin. Ev tê wê wateyê ku hemû rêgez û ramanên giştî yên ku di dirêjahiya dîrokê de hatine bidestxistin, hewcedariya berjewendiya kesane, an hewcedariyên parçebûyî yên ku wekî faktora ku van regezên giştî di heyîna rastîn de tîne û wan pêk tîne, hewce dike. Ji ber vê yekê, bêyî baldariyek taybetî ji hêla kirêker ve tiştek pêk nayê. Ji ber vê yekê em dibînin ku ew bi berdewamî li ser du aliyên bingehîn lêkolîn dike: aliyê yekem raman e, û aliyê duyemîn jî hestên mirovî ye. Dibêje ku aliyê yekem warp e, ya duduyan jî tevna gewre ye ku dîroka tevahî jê tê pêçandin, lê azadiya sincî ya ku di dewletê de pêk tê, yekbûna van her du aliyan e. Wê demê du aliyên bingehîn hene: aliyê parçebûyî, paşê aliyê razber, tevayî û ji wan bi hev re tevna dîrokê pêk tê û dewlet ava dibe. Di rastiyê de, her yek ber bi ya din ve diçe, û peywira kûr a metafizîkê jî têgihîştina girêdana tekez a vê dijberiyê ye. Wateya vê yekê, bi kurtî, ev e ku kiryarek parçebûyî dibe sedema encamên giştî an tevahî, û berevajî vê yekê rêgeza giştî an ramana giştî, wekî ku me berê jî destnîşan kir, vediguhere tiştekî parçebûyî. Têkoşîna Qeyser a bi Senatoya Romayê re her çend wekî têkoşînek kesane ya ji bo meqamê xuya bike jî, di dîroka Roma û dîroka cîhanê de taybetmendiyek girîng û qonaxek girîng a dîrokî îfade dike. Ev tê wê wateyê ku lehengên dîrokê dema ku digihêjin armancên xwe, li ser pêwîstiyên serdemê, ango dema wê çi hewce dike, têgihiştineke giştî pêk tînin û ev jî çavkaniya mezinahiya wan e.
3- Di dawiyê de em digihîjin hêmana sêyem ku ew forma ku giyan tê de pêk tê. Di rastiyê de, ev form divê yekitiya îradeya subjektîf û îradeya objektîf be û ev yekîtî tenê di tevahîya sincî an jî dewletê de diyar dibe: ew tenê rastiya rastîn e ku mirov tê de azadiya xwe dibîne, bi şertê ku tiştê ku ji tevahiyê re hevpar e fam dike. Ji ber vê yekê dewlet yekitiya sincê subjektîf û sincê objektîf e, an jî bi rastî pêkanîna azadiyê ye ku azadî di wê de digihîje asta objektîfbûnê. Ji ber ku îradeya ku li gorî zagonan tevdigere û serî lê dide, yekane îradeya azad e, ji ber ku guh dide xwe û îradeya mirovan teslîmî zagonan dike, ji ber vê yekê nakokiya di navbera azadî û hewcedariya derve ya ku zagonan temsîl dike ji holê radibe û hiş wek heqîqet û hebûna tiştan xwedî hebûneke pêwîst e. Dema ku em wê weke zagonekê binasin û weke esasê hebûna wê bişopînin em azad in.
Lê ma nayê gotin ku mirov bi xwezaya xwe azad e, an jî mirov azad ji dayik bûye û ya ku vê azadiya xwezayî sînordar dike civak e? Hegel di wê baweriyê de ye ku ev raman ji xeynî şaşetiyeke hevpar, tiştekî din temsîl nake, ji ber ku rewşa xwezayî ya mirov ji bilî rewşek barbarî ye ku di bin serweriya hest û hestên hovane de ye û ji ber vê yekê jî neheqî, û tundî tê de serdest e. Ji ber vê yekê, sînordarkirina dilxwazî û hestên xweperest ne sînorkirina azadiyê ye, lê belê şertek hewce ye ji bo rizgariyê. Ji ber vê yekê civak û dewlet şertên bingehîn ên bidestxistina azadiyê ne, ji ber ku ji bo vê pêkanînê zagon û sinc pêwîst e.
Ev tê wê wateyê ku gihandina azadiyê ji bo giyanê ne destpêkek e û ji aliyê sûbjektîf ve ji bo vê têgihiştinê dibe navgînek û îmaja ku tê de tê bidestxistin dewlet e ku bi tevahî sincî ye ku di heman demê de di nav xwe de ye. Aliyê subjektîf û aliyê objektîf. Hemû çalakiya giyan ji vê pê ve tu armanceke din nîne, ku giyan ji vê yekîtiyê haydar bibe. Bingeha Erdnîgarî a Dîrokê: Hegel di vê beşê de balê dikişîne ser girîngiya cihê erdnîgarî ji bo dîrokê û bandora ku faktorên xwezayî li ser hilberandina giyana gelan dike. Hegel herêma cemidî û herêma germ ji drama dîroka cîhanê derdixe, ji ber ku ji bo derketina dîrokê ne cihekî guncaw in. Ew cîhana „Nû“ jî derdixe, mebesta min Amerîka û Awustralya ye, ji ber ku me heya vê dawiyê tiştek li ser wan nizanibû. Ji ber vê yekê, şanoya rastîn a dîrokê herêma nerm e.
Ji ber vê yekê, cîhana kevnar şanoya dîroka cîhanê ye, nemaze herêma ku li dora Deryaya Navîn e, ku dişibe kendaveke mezin ku sê parzemînên ku cîhanê pêk tînin bi hev ve girêdide. Çem û derya her çendî amûrên veqetandin û dabeşkirinê bin jî, di heman demê de amûrên girêdan û yekbûnê ne. Ji ber vê yekê, Derya Spî navenda dîroka cîhanê ji bo sê çaryeka Dinyayê bû. Hegel herêmên erdnîgarî dike sê beş: Erdên bilind, dûv re deştên geliyan û herî dawî jî herêma peravê. Ew bawer dike ku sê parzemîn bi gelemperî vê dabeşkirina sê alî temsîl dikin: Afrîka axa bilind e, Asya herêma deşta geliyê ye, û di dawiyê de Ewropa nûnertiya herêma peravê dike. Ji bo jiyana civakî jî em dibînin ku taybetmendiya jiyana eşîrî ya li herêmên destpêkê, jiyana baviksalarî ye. Ji bo jiyana civakî ya niştecihên geliyê, ji ber peydabûna çandinî û pîşesazî û bi vê yekê jî bi têkiliya xudan û koleyan ve xwedîtiya taybet derdikeve holê. Di warê azadiya civakî de, ew bi jiyana civakî ya li herêmên peravê ve girêdayî ye. Herî dawî jî Hegel daneyên dîrokê tesnîf dike û bi rêya ronahiyê re pêvajoya dîrokê sembolîze dike.
Çawa ku roj ji rojhilat derdikeve û li rojava ava dibe, Asya jî destpêka dîrokê ye û Ewropa jî dawiya wê ye. Ji ber ku dîroka cîhanê ne tiştekî din e ji çewisandina îradeya xwezayî ya ji bo teslîmkirina fermanê û kirina wê li gorî rêgeza giştî. Qonaxên ku ev pêvajo tê de derbas bû, ji Rojhilatê ku tenê ji bo kesek azadî nas kir, dest pê dike. Paşê qonaxa ku Asya temsîl dike heye, ev qonaxa kurikiyê ye di dîrokê de, ku em nabînin ku wek zarok aramî û pêbaweriyê îfade dike, lê belê ew qonaxa kurê ye ku bi şer û pevçûnan dizane. Yewnanî, ew qonaxa xortaniyê temsîl dikin, ku em li wir takekesên ku xwe çêdikin, dibînin û ji ber vê yekê em li vir yekbûna sincî bi îradeya xwe re, an jî padîşahiya bedew a azadiyê dibînin. Qonaxa sêyem jî qonaxa dewleta Romayê ye ango mêraniya dîrokê ye. Qonaxa çaremîn a ku cîhana elmanî temsîl dike, qonaxa pîrbûnê ye. Pîrbûna giyan tê wateya gihîştî û hêza wê ya tevahî. Ev destpêkek an jî amadekariyek ji Hegel bû ku rêbazên nivîsandina dîrokî û bandora erdnîgariyê li ser herikîna dîrokê nas bike.
**jêder: Pirtûka “العقل في التاريخ”, cilda yekê ya simînerên li ser Felsefeya Dîrokê ya Hegel ji aliyê Îmam Ebdulfetah Îmam ve bi erebî hatiye pêşkêşkirin û wergerandin.
Çavkanî: www.philosophiakurdi.de
Hez
Evîn
Xemgîn
Ken
Wow
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
Şîrove 0