Li gorî ku min bi dehên cara gotiye, kuraya dîroka me Ezdahî-Êzdiyan ne weke ya hinek ol û netewên din e. Ji xeynî hinek zargotina me (Qewl, Dua û hwd.), ew di tu dokument û delîlên ku li berdestan mane de baş ne hatiye nivîsandin û parastin...
Hewildanên Zelalkirina Mijara Nav, Herêm û Dîroka Ezdahîyê
(Êzdî - Xaltî, Xaldî, Xaltanî û hwd.)
Pêşî dixwazim bînime bîra xwendevan, dema ku min di sala 2004 de ev lêkolîna (*1) û pirtûka 2006 xwe(-1a) belakir pê ve, dûre lêkolîner, nivîskar û mamoste rêzdar Xerzî Xerzan jî ev lêkolîna xwe(*2) di 17. 06. 2013 de weşand. Min hingê ji xwe ra got, jixwe vaye di piraniya naveroka van lêkolînan(*1 û 2) de xwanê dibe ku, Xaltî anjî Xaltanî navê “şaristanîye Padişahtîya Xaltan e. Xwedîyê şaristaniyê, ji ber navê Xwedayê xwe, şaristaniya xwe wek ya Xaltan bi nav kiriye, lê biyanî û cîranên wan ji ber cih û erdnîgarîya wan ji wan ra gotine –Urartu- (*2)”. Her weha zelal dibe ku êl, eşîr an jî qebîleyeke ku bi navê Xaltî, Xalta anjî Xaltanî tûne ye.
Vêca dema min dît, vaye lêkolîner, nivîskar û mamoste rêzdar Xerzî Xerzan, di vê baldariya xwe(*3) de jî dêje, “di nav kurdên êzdî de êleke bi navê "Xaltayî-Xaltî“„ heye (*3)", min rabû ev name jê ra şand:
Peyva Xaltî anjî Xaltanî ji navê împaratoriya Xaltiyan û Mîrgeha Xaltiyan ketiye nav zargotina me û ne navekî „êlekê“ ye !
Li gorî ku min bi dehên cara gotiye, kuraya dîroka me Ezdahî-Êzdiyan ne weke ya hinek ol û netewên din e. Ji xeynî hinek zargotina me (Qewl, Dua û hwd.), ew di tu dokument û delîlên ku li berdestan mane de baş ne hatiye nivîsandin û parastin…..
Min di lêkolîna xwe de jî daye xwanê ku, “di wextê salên nêzî 1500 B Z de, li derûdora çiyayê Araratê û ser erdê Kurdistana îro împaratoriyeke xurt bi navê Xaltiyan hebûye. (*1b)“ û niha jî dîsa li gorî zanîna xwe dibêjim:
Peyva Xaltî an jî Xaltanî ji wê wextê ku Ezdahî-Êzdiyan împaratoriya Xaltiyan bi rê ve dibir û bi taybetî jî ji navê Mîrgeha Xaltan-Xaltî-yan(*1) hatiye ketiye nav zargotina me. Dema meriv dêje Xaltî anjî Xaltanî, hingê ew devera ku cîh û herêmên împaratorî/mîrgeha Xaltiyan tê de lê desthilatdar bû/maye tê fahmkirin.
Lewma jî dibêjim, dema hinek Êzdî dibêjin, ez an jî em Xaltî ne, ev hingê dibêjin, ez/em ji wî cîh û herêma ku împaratoriya Xaltiyan tê de lê herî zêde desthilatdar mane –bûnê, ango Mîrgeha Xaltî-yan didine kifşkirin.
Mînak: Dema Êzdiyên di nav û derdora herêma Sêrtê, Êlihê, Qubînê, Misirce, Heskîfê û hwd. de ji hevûdinê dipirsîn, tu ji kurê yî? – Li virê, Êzdî li gorî mana ciyê êla xwe digot: Ez Anqosî, Qizilî, Neqîbî, Xendeqî, Basî û hwd.me.
Lê gava ew ji nav û derdora herêma xwe derdiketin, diçune devereke din-mînak, ku yekî li herêma Rihayê ji wan bipirsiya tu ji kurê yî? – Hingê Êzdîyên ji êla Anqosî, Qizilî, Neqîbî, Xendeqî, Basî û hwd. li virê digot: Ez / em Xaltî ango ji Mîrgeha Xaltiya me/ne.
Vêca dîsa dêjim, peyva Xaltî anjî Xaltanî ji wî wextê ku Ezdahî-Êzdiyan împaratoriya Xaltiyan(*1) bi rê ve dibir û bi taybetî jî ji navê Mîrgeha Xaltan-Xaltî-yan(*1b) hatiye ketiye nav zargotina me û „di nav (me k.t.) kurdên êzdî de êleke bi navê "Xaltayî-Xaltî(*3)" Xaltaniyê tûne ye.
Kekê rêzdar Xerzî Xerzan jî, di 12.03.2019 de ev bersiva ji min ra şand:
“Pêşî, dixwazim sipas bikim ji boyî hewl û helwesta te ya ji ber xwestina zelalkirina mijarê. Belê, çawa ku min gotîye û dîsa dibêjim; “Di nav kurdên êzdî de êleke bi navê Xaltayî (Xaltî-Xaltanî) hebûye û îro jî heye û herêma wan jî (do û îro) wek “Welatê Xaltan" tê pênasekirin”. Helbet daneyên dîrokî hene ku mirov bikaribe vê “rastîyê” pêşkêşî raya giştî bike.
Berî her tiştî, divê em pênaseya “netewa kurd” xweş bikaribin rave bikin. Netewa kurd û bi wateya xwe ya berfirehtir “Gelê kurd”, pêkhateyka êl û êşîr û kom û civakên erdnigarîya kevnar a Kurdistanê ye. Ji destpêka dîrokê ve, ji hêla cînaran û her weha ji hêla “kurdan” bixwe ve, bi dehan navan li vî “gelî” hatine kirin lê di bingehê de, ev navana pekhateyek afirandîye û ew “pêkhate“ jî îro wek “Gelê kurd“ tê zanîn û wisa jî tê pejirandin. Ji destpêkê heta dema me a îroyîn, ev gel bi navên “Ko-tî, Xorr-î, Kur-tî ,Kar-da, Sûbarî, Mîtanî, Ûrartû-Xaldî, Med-Mad, ûhwd. “ hatîye pênasekirin û em îro baş tê digîhîjin ku, ev navana tev de ji boyî proto-kurdan (pêşîyên kurdan) hatine bikaranîn.
Daneyên zexm ên piştrastkirî jî ev raman û rastî didin xuyan. Bi kurtî, em dikarin bibêjin ku, Gelê Kurd ê nûjen, pêkhateyeke zengîn a êl, êşîr, kom û civakan e, ya ku xwedî dîrok û çandeke kevnar û ya herî girîng xwedî zimanekî kevnar e. Di hêlekê de çanda Xorrîyan, di hêlekê de çanda Arîyan ev zengînî afirandîye. Û dîsa zimanê kurdî yê îroyîn jî, bermayîya zimanên van her du çandên qedîm e. Ji lew re bi hinek taybetmedîyên xwe ve (mîna zayendî, ergatîvî û hwd.), zimanê kurdî ji zimanên din ên Îranî cuda dibe û ev jî kevnarî û hevparîya wî dide xuyan. Ev kom, êl û civakan bi hev ra di demajoyê dîrokê de çand û dîrokeke hevpar û her weha zimanekî hevpar afirandine û “gelê kurd ê nûjen“ wisa pêk hatîye. Ev pêvajoyeke herî kêm 5 hezar salî ye û zengînîyeke mirovahîyê û cîhanê ye.
Vêga em ê vegerin mijara xwe, bi rastî ev mijar pir kûr û piralî ye û di nameyekê de bi qasî zanîn û lêkolînên xwe ez ê hewl bidim mijar zelal bikim. Ji lew re, ev mijara girîng û veşartîmayî, yek ji lêkolînên min ên sereke ye. Ez bawer im bi ronîkirina mijara Xaltîyan, dîroka kurdî ya ku ji hêla biyanan ve pirecaran hatîye serobinokirin, dê bigîhîje rastîya xwe ya ew hêjayî wê ye.
Em divê peyva XALDA pêşî analîz bikin. Weke ku tê zanîn û hemû dîroknas di vê de hemfikir in, ev peyv (XALDA), ji hêla gelê ÛRARTÛ ve ji boyî pênasekirina Xwedayê xwe, hatîye bikaranîn. Û li vir xala girîng jî eve ku, peyva ÛRARTÛ ji hêla gelên cinar (Asûr, Babilî, Cihû û hwd.) ve ji boyî wan hatîye gotin, bi wateya “cîyê bilind, welatê bilind, ne ku gelê “Ûrartû“ xwe wisa bi nav kirîye. Ew ji Xwedayê xwe re gotine “XALDA“, ji xwe re gotine “XALDA-YÎ, XALD-Γ (ev peyvsazî di peyva “ÊZ-DA-YÎ, ÊZ-DΓ de jî, bi heman formê xwe dide xuyan). An ku kesê ji Xalda hatibe, kes-gelê ji hêla Xalda ve hatibe afirandin, an ku GELÊ XALDA…. Li vir taybetmendîyeka kevnar a zimanê kurdî jî li ber çavan e. Ji lew re, dîroknasên biyan (bi zanebûn an na), sedema bikaranîna pêveka –(î)yê qet nefikîrîye, li ser wê nesekinîye. Ev jî bi serê xwe pirsek e…! Dîsa têkilîya nav bera beşepeyvên “XWE-DA, ÊZ-DA û XAL-DA“ balkêş e û bi taybetî peyva dawîyê… Tevan de peyva dawîyê DA ye. Û tev de gotinên pîroz û bawerîyê ne. Û dîsa wekhevîya dengê gotinên XALDA û XWEDA jî bi serê xwe pirsek e. Gelo peyva “Xweda“ ne forma nûjen a peyva “XALDA“ ye…? Ne dûrî aqilan e lê em vê mijarê ji zimanzanan re bihêlin...
Gelê ku Dewleta Xaldîyan (Ûrartû) ava kiribû, Xaldî bixwe ne. Xaldî jî nevî-dûhatîyên Xorrî-Mîtanîyan û her weha weke ku Asûr digotin yên “Naîrîyan (gelê robaran)“ bûn. Beşekji wan, ji ber zilma Aramîyan xwe ber bi jor, ber bi çîyayan ve kişandibûn û li wira an ku li “Ûrartû (welatê bilind)“ bi cî bibûn. Li gel hemnijadên xwe yên ji berê de li wir bicî bûn (Xorrîyan), dewleteke bihêz ava kirin û bûne sedema tirsa Asûran. Asûrî, gelek car êrîşî wan kir lê bi ser neket. Di dawîyê de bi êrîşên Skîtan ji hal ketin, hew xwe li ber wan girtin û di vê valahîyê de desthilatdarî gihîşte yek ji êlên hemnijadên wan, an ku MAD-MEDAN.
Ji boyî wan ev rewş ne pir xerab bû, ji lew re weke Medan ew jî kurd bûn, çand û dîrok û zimanê wan yek bû û ev rewş (bivênevê) qebûl kirin. Û bi hev re ber bi rojavayê ve jî meşîyan. An ku Xaldayî, hebûna xwe parastin. Ev parastin di berhema Ksenefon (Vegera Dehhezaran-Anabasîs) de xweş xuya dibe. Ji lew re, piştî 200 sal, sala 401-an a berîya zayînê, Ksenefon dema li Kurdistanê ye, li welatê Kardûxan derbas dibe, rastî Xaldîyan tê û navê wan, taybetmendîyên wan weke ku hene , wisa jî dibêje.
Dema ku ji Çemê Botan derbas dibe, di artêşa Satrab Orantes ê Persî de sê“êl“ dibîne û wana tomar dike. Yek ji wan êlan “XALDΓ ye. Yên dinê, Ermen û Mard in. Mard jî yek ji êlên Medan e. Hin dîroknas dibêjin (û bi min jî wisa ye), nevîyên Medan bixwe ne, Med bixwe ne, ji lew re Mard û Mad heman peyv in û tene di hêla dengsazîyê de ketina tîpa “r“yê cudahîyeke biçûk diafirîne. Devera ku Ksenefon pênase dike, îro jîi li nav kurdan wek “Welatê Xaltan“ tê zanîn û çand û zargotina kurdên êzdî yên Xaltayî de, ev dever dîsa herêma Xaltan ên kurd e. Dîsa em baş dizanin, Şeref Xan ê Bedlîsî jî di berhema xwe de pirecaran navê “eşîra Xaltan“ hil dide û wan di nav êl û eşîrên Xerzan û Botan de dihejmêre. Dever dîsa heman dever e, başûrê Gola Wanê, Xerzan, Botan û weke em dizanin û zargotin û çanda me ya kevnar jî piştrast dike; “WELATÊ XALTAN….“
Divê em ji bîra nekin ku, di çand û dîroka kevnar a kurdan de, carna êl û eşîr navê xwe dide herêman, carna jî herêm navê xwe dide êl û eşîran… Carna jî mirov nikare bibijêre ka navê eşîr e an jî navê herêm… Mînak; Hekarîyan-Hekarî, Botan-Botî, Xerzan-Xerzî, Silîvan-Silîvî, Reşkotan-Reşkotî, Alikan-Alikî, Şêrwan-Şêrwî ûhwd…
Navê Xaltan-Xaltî jî bi min wisa ye. Lê daneyên dîrokî û her weha daneyên bawerîyên kevnar ên gelê kurd (Êzdîtî û navên Xweda û Xalda) baş xuya dikin ku, Xaldîyên kevnar, bav û kalên Xaltîyên îroyîn in.
Mîna Sûbarîyan çawa navê xwe ji dûhatîyên xwe “ZEBARÎYAN“ re hiştibin. Weke ku, “ZÎLANÎYÊN“ kevnar çawa navê xwe ji Zîlan re hiştibin û hwd...
Hem ji alîyê dîrokê ve, hem ji alîyê ziman û erdnigarîyê ve û ya herî girîng ji alîyê bawerîyê ve, ev têz bi hemû hêlan ve tê piştrastkirin. Ew eşîrên ku we gotara xwe de nivîsîne, tev de dibêjin “ Em Xaltanî ne, em Xaltî ne“. Û dîsa dibêjin “Em ji welatê Xaltan in“. An ku, hem êl e hem jî welat e….
Welatê Xaltan, ax û herêma XALTÎYAN e. Kî ji wan navê xwe dabe ew çend ne girîng e, ya girîng dîroka wan a herî kêm 3500 salî û her weha hebûna wan a îroyîn e. Heger pirsa we ew be, bi min ; erê navê ÊLA XALTAN (nevîyên û dûhatîyên Xaldîyên kevnar) navê xwe dayê vê herêmê. Û ev êl ya rasttir konfederasyona eşîran a Xaltan, weke ku welatê xwe (Welatê Xaltan), weke ku bawerîya xwe (Êzdîtî)û navê xwe parastine, hebûna xwe jîparastine. Hem jî bi heman navî, bi heman bawerîyê û di heman welatê (herêmê) de… Rastî ev çend hêsan e.
Û rastîyeke din jî heye, berê 150-200 sal ev herêm an ku welatê Xaltan, ji hêla kurdên misilman ve jî bi heman navî dihat pênasekirin lê mixabin îro ev nav nayê bikaranîn. Sedema vê rewşê pir hêsan e. Jibîrkirina dîroka xwe ye,qebûlnekirina çanda xwe ye kevnar e û rewşeke pir û pir dilêş e. Îro li herêma Xerzan, gelek eşîr hene ku dibêjin ew jî Xaltî ne lê bi dengekî nizm dibêjin. Ev jî pirseke derûnî ye…. Hêvîdar im, demên peş de hemû kurd xwe ji vê derûnîya şermoke û tirsek xelas bikin û rastîyên xwe weke hemû kurdên serbilind, ji hev re bi dengekî bilind biqîrin…
Li gel silav û rêz. (*5)„
Bersiva min a li ser vê nama birêz Xerzî Xerzan
MIJARA WELATÊ XALTAN Û HER WEHA YA ÊL Û EŞÎRA WAN
12.03.2019
Raste birêz ez jî dêjim, gelên cînar (Asûr, Babilî, Cihû, Zerdeştî, Bisilman, Farizî, Ereb, Tirk û hwd.) çi navî li me Ezdayî an(Êzdî-Xaltî, Xaldî, Xaltanî, Elewî, Yarsanî, Alê Heq û hwd.) û peyva „EZDA ku navekî Xwedê ye û EZDAHÎTÎ jî maka hemû mîtologiyên xwezayî û pirtûkên pîroz e(*4)“ kiribin jî, mîna te gotiye raste ku „daneyên dîrokî û her weha daneyên bawerîyên kevnar ên gelê kurd (Êzdîtî û navên Xweda û Xalda) baş xuya dikin ku, Xaldîyên kevnar, bav û kalên Xaltîyên îroyîn in.
Kî ji wan navê xwe dabe ew çend ne girîng e, ya girîng dîroka wan a herî kêm 3500 salî û her weha hebûna wan a îroyîn e. Û ya rasttir konfederasyona eşîran a Xaltan, weke ku welatê xwe (Welatê Xaltan), weke ku bawerîya xwe (Êzdîtî)û navê xwe parastine, hebûna xwe jîparastine.
Rastîyeke din jî heye, berê 150-200 sal ev herêm an ku welatê Xaltan, ji hêla kurdên misilman ve jî bi heman navî dihat pênasekirin lê mixabin îro ev nav nayê bikaranîn. Sedema vê rewşê pir hêsan e. Jibîrkirina dîroka xwe ye,qebûlnekirina çanda xwe ye kevnar e û rewşeke pir û pir dilêş e. Îro li herêma Xerzan, gelek eşîr hene ku dibêjin ew jî Xaltî ne lê bi dengekî nizm dibêjin. Ev jî pirseke derûnî ye…. Hêvîdar im, demên peş de hemû kurd xwe ji vê derûnîya şermoke û tirsek xelas bikin û rastîyên xwe weke hemû kurdên serbilind, ji hev re bi dengekî bilind biqîrin… (*5)“
Ez di dawiyê de dîsa “ wekî ku di ilm û qewlê me de hatiye gotin bawer dikim û dibêjim; Heta Êzîdiyatî neyê şîrove û nas kirin, dîroka ol û mîletên li Mezopotamiya yê jî zelal ne be. Di qewl û duayên me de xweş xwe ya ye, ku Êzîdiyatî ne tenê di wexta Uratuyan de hebuye, Êzîdiyatî bingeha hemû olên miletên Arî û Mezopotamiyê ye. Hinga ku dîroknas û lêkolînvan karibin van qewl û duayên me Êzîdiyan baş şîrove bikin û ev ewrê reşî tarî li ser dîroka ola Êzîdî rabin, dê ev kevnariya ola Êzîditiyê, ku haveynê mirovatiya Mezopotamiya yê û bi taybetî jî ku xizna nasnama gelên Kurd e zelal bibe.(*1)”
Belê weke ku hûn dibînin, herçiqas ez û lêkolîner, nivîskar û mamoste me yê rêzdar di hinek nêrîn û nirxandinên xwe de ne tam fikir bin jî, ez bi vê welatperwerî, dilgermî û zanîna kekê Xerzî Xerzan gelekî serbilind im. Lewma jî dêjim, sipasî ji bo van hewl û helwestên ku mamoste me yê rêzdar, bi me ra dostane parvedike hindik e. Xwedê bi saxî-serketina nivîskar û mamoste me yê rêzdar re be!
Hêvîdar im ev berhevkirina min jî, bi dilê we xwandevanên hêja be û hinek ji we jî bikaribin rexne, nêrîn û nirxandinên xwe , yên li ser vê mijarê bi me ra parve bikin!
Çavkanî
Hez
Evîn
Xemgîn
Ken
Wow
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
ccccccccccccccccc
Şîrove 0